تور کویر

نوشتار حاضر، بخشی از مقاله مطلبی است که استاد کردوانی درباره منابع طبیعی و جاذبه های گردشگری کشورمان نوشته و در آن از کوهها، رودها، دشت ها، دریاها و دریاچه ها، جنگل ها، چشمه ها، کویرها، بیابان ها، آبشارها، تنوع گونه های گیاهی و جانوری، میوه ها و نیز انواع انرژی های کشورمان به تفصیل یاد کرده است.در این مقالات قصد داریم جاذبه هایی که باعث میشود مردم به تور کویر بروند را بررسی کنیم.

از آنجا که چاپ تمامی مقاله، به دلیل محدودیت صفحات کیهان فرهنگی ممکن نبود، به اقتضای تخصص و علاقه ویژه استاد به کویرشناسی و نیز مباحثی که در پیوند با همین موضوع در مصاحبه کیهان فرهنگی با استاد کردوانی مطرح شده است، تنها بخش دوم این مقاله را که مربوط به جاذبه ها، زیبایی ها و سودمندی های دشت های مناطق داخلی خشک و بیابانی کشورمان است، برای این شماره برگزیده ایم.

کشورهایی که در نیمکره شمالی زمین در عرض جغرافیایی 15تا 45 درجه واقع شده اند، در نوار خشک یا بیابانی کره زمین قرار دارند (مانند: ایران، عربستان، صحرای آفریقا، امارات متحده عربی و غیره) زیرا در این عرض جغرافیایی «هوای پرفشار مجاور حاره ای» حاکم است. این هوای پرفشار با دو اثر و ویژگی خود به هر منطقه ای که بوزد، مانع بارندگی می شود: پراکنده کردن هوا و ندادن امکان صعود به آن. به طور کلی اینطور می توان گفت، آن هوایی ایجاد بارندگی می کند که ناپایدار باشد یعنی امکان صعود را داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ریزش های جوی (باران، برف و تگرگ) به سطح زمین بریزند. هوای پرفشار چنین امکانی را نمی دهد. کشور عزیزمان (ایران) که تقریباً در عرض جغرافیایی 25تا 40درجه شمالی قرار دارد، درست در داخل یا بهتر بگوییم در مغز و هسته این عرض جغرافیایی بوده و لذا تحت تأثیر شدید هوای پرفشار مجاور حاره ای واقع شده است و لذا می بایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و فقیر از لحاظ بارندگی می شد، مانند: امارات متحده عربی و دیگر شیخ نشین های خلیج فارس، عربستان، صحرای آفریقا و غیره. اما خوشبختانه، در طول دوره زمین ساختی یا تکامل کره زمین در محدوده کشور ما، دو پدیده اتفاق افتاده یا عوارض طبیعی به وجود آمده که در بسیاری از مناطق آن، اثر بسیار نامطلوب هوای پرفشار مجاور حاره ای و نیز بادهای آلیزه که آن هم در همین عرض های جغرافیایی باعث خشکی آب و هوا می شود، از بین رفته و ایران دارای انواع یا تیپهای مختلف آب و هوا و از این لحاظ یک کشور تقریباً استثنایی در جهان شده است. یکی از این دو پدیده خشک شدن دریاها ولی باقی ماندن دو دریا در شمال و جنوب کشور است (دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب) و دیگری، چین خورده و کوهستانی شدن قسمت اعظم آن است.

- منابع طبیعی تجدید شوند

اگر به تور کویر بروید خواهید دید که در مناطق دشتی بویژه نواحی خشک و بیابانی، منابع طبیعی تجدید شوند یا معادن تجدیدپذیر بسیاری در مساحت و قطعات کوچک و بزرگ وجود دارند، مانند انواع نمک های انواع کویرها (نمکزارها) یا ماسه های بادی به صورت رشته تپه های طولی شکل به هم پیوسته که طول آنها تا 200کیلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادی انباشته شده» تا 475متر هم می رسد، مانند ماسه ها یا رشته تپه های ماسه ای واقع در شرق لوت که به ریگ یلان معروف است و همینطور دیگر رشته تپه های ماسه ای به هم پیوسته کشور مانند ریگ جن (در جنوب دشت کویر)، ریگ شتران(بین طبس و یزد) ریگ دهلی (سرراه بم به سمسور در بلوچستان) ریگ اسپکه در بلوچستان، ریگ کاشان (آران و بیدگل) و دیگر رشته تپه های ماسه ای طولی (ریگها). اما در مناطق مختلف خشک و بیابانی دیگر انواع تپه های ماسه ای به اشکال مختلف (هلالی شکل، شمشیری شکل و غیره) وجود دارند که هم از اشکال زیبا برخوردارند و هم تمام نشدنی (منابع طبیعی تجدید شونده)اند زیرا جایگزین می شوند، یا از بین نمی روند. تپه های ماسه های بادی، هم زیبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاکنون حدود 20مورد استفاده از ماسه بادی کشف شده است. بنابراین، ماسه های بادی هم از منابع مهم اقتصادی (منابع طبیعی تجدید شونده) و هم از عوامل مهم و اشکال زیبای جاذبه توریستی هستند، ضمن آن که تپه های ماسه ای محل اسکی بیابانی نیز هستند.

در نواحی خشک کشور، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) وجود دارند که تمام نشدنی (تجدیدپذیر) هستند (برخلاف معادن نمک کوه (گنبدهای نمکی) که تمام شدنی (ثروت های طبیعی) هستند. کویرها یا نمکزارها از انواع مختلف املاح و به اشکال گوناگون و قطعات مختلف در مناطق مختلف کشور ما وجود دارند، که آنها را براساس شکل ظاهری (اشکال قشرهای نمکی و نوع نمک) نامگذاری کرده ایم، مانند: کویرهای قشری که دارای املاح کلرورسدیم هستند، کویرهای چریه که دارای املاح کلرور کلسیوم و کویرهای متورم یا پف کرده، که دارای املاح سولفات سدیوم هستند و شوره زارها که دارای املاح نیترات پتاسیوم اند.

کویرها(نمکزارها) مانند ماسه زارها، ضمن آن که به دلیل داشتن مناظر گوناگون و زیبا از جاذبه های مهم توریستی به شمار می روند با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترین منابع اقتصادی (منابع طبیعی تجدیدپذیر) نواحی خشک کشور هستند زیرا هر یک از انواع املاح کویرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سدیوم برای تهیه مواد شوینده، شیشه سازی، کاغذسازی و چندین مورد دیگر استفاده می شود. با احیاء کردن سولفات سدیوم به سولفید سدیوم به روش خیلی ساده، از این ماده بسیار باارزش، برای استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غیره) استفاده می شود. از کلرور سدیوم برای مصارف خوراکی انسان و حیوان (نمک طعام) و نیز استخراج نفت و همچنین تولید محصولات پتروشیمی استفاده می شود. کلرور کلسیوم، جاذب الرطوبه است که دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نیترات پتاسیوم هم به عنوان یک کود ازته طبیعی استفاده می شود و هم برای تهیه باروت و دیگر مواد احتراقی، مورد استفاده قرار می گیرد. در ادامه مطلب با جاذبه های بیشتری از تور کویر آشنا خواهیم شد.

با ما تور کویر را تجربه کنید.حدود یک چهارم کشور ایران را مناطق کویری تشکیل می دهند. این مناطق در حد فاصل میان رشته کوه های شمالی یا البرز و رشته مرکزی و کوه های خاوری قرار گرفته ند. معروف ترین کویرهای ایران دشت لوت و دشت کویر است که مساحتی بیش از 360 هزار کیلومتر مربع را فراگرفته اند.

مناطق کویری در ایران به دسته های، کویر مرکزی،‌ کویر کوچک،‌ کویر ریگ جن و کویر لوت تقسیم می شوند.

دشت لوت

در نوشته‌ های جغرافیایی از دشت لوت به ‌نام های چاله ی لوت و یا  دشت لوت و در نزد عوام به ‌دلیل برخی مشابهت ‌ها با دشت کویر اغلب به ‌نام کویر لوت نام برده می ‌شود.

بیابان لوت محدوده‌ ای است بین استان‌ های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان. این بیابان بین دو گسل نهبندان در شرق و نای بند در غرب قرار دارد. طول آن از شمال به جنوب حدود 900 کیلومتر و غرب به شرق حدود 300 کیلومتر است. وسعت حوضه ی آبگیر دشت لوت، حدود 175 هزار کیلومتر مربع است که حدود یک دهم مساحت کشور را شامل می شود.

فرضیه ی قطب گرمایی زمین در لوت ابتدا در سال 1952 توسط پروفسور استراتیل استاد دانشگاه وین در اتریش مطرح شد. وی پس از بررسی های هوایی، غرب نصرت آباد واقع در ریگ یلان را به عنوان گرمترین نقطه زمین مطرح کرد. درسال های بعد تئودور مونو همان مکان را به عنوان قطب گرمایی زمین تایید کرد. با استناد به نقشه ثبت شده ناسا بالاترین دمای ثبت شده در کره زمین 70.3 درجه سانتیگراد در سال 2003 در منطقه ریگ یلان در شرق لوت به ثبت رسیده است. این دما هرگز در لوت تکرار نشد ولی بعد از این سال منطقه ریگ یلان تا سال 2009 بالاترین دمای هر سال زمین را به خود اختصاص داد.

در تور کویر خواهید دید دشت لوت به ‌صورت بیابان وسیع ماسه ‌ای و ریگی است. در دشت لوت حوضه‌ های محلی متعددی وجود دارد که هرکدام دسته ‌ای از رواناب‌ های سطحی اطراف را دریافت می‌ کنند. در دشت لوت پهنه‌ های کویری در داخل یا حاشیه‌ این حوضه‌ ها و یا در قسمتی از مسیر جریان ‌های فصلی و موقتی پدید آمده ‌اند. به‌طور کلی وسعت کویر در دشت لوت نسبت به زمین ‌های ماسه ‌ای و ریگی چندان زیاد نیست. از این نظر دشت لوت درست در مقابل دشت کویر قرار دارد که بیشتر وسعت آن را کویر پوشش داده است. بنابراین همان ‌طور که محققان جغرافیا در نوشته ‌های خود به کرات تاکید کرده‌اند، اطلاق کویر لوت بر این منطقه صحیح نبوده و باید از آن به عنوان دشت لوت یا بیابان لوت نام برد.

در پای کوه‌ های مشرف به کویر لوت، آثاری از سکونت انسان از هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح مشاهده شده‌است.(شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت ، نگارش دکتر احمد مستوفی، نشریه شماره ۸ گزارش‌های جغرافیایی ، دیماه 1351)

در مورد نام گذاری این دشت اتفاق نظر وجود ندارد. در شرح محمد ابن ابراهیم از فرار حشم غزها از کرمان به نام «لوط» اشاره شده که آن هم نامی بوده است که به شهر خیالی کلوت ها اطلاق می گردیده است. می توان نتیجه گرفت که در زمان های گذشته تمام بیابان لوت کنونی، نام لوت نداشته و تنها  بخشی از منطقه کلوت ها، «لوط» نامیده می شده است.

سر پرسی سایکس - بدون ذکر منبعی اشاره کرده است که لوت مشتق از نام لوط پیامبر (ع) برادرزاده حضرت ابراهیم نبی (ع) است. توصیفی که از سرزمین قوم لوط در تورات و قرآن آمده است بسیار شبیه به بیابان لوت است که پس از نفرین حضرت لوط به سرزمین خشک و بایر تبدیل شده است. در ادامه با مقالات تور کویر با ما همراه باشید. 

خیلی نزدیک است ، کمتر از 4 ساعت با تهران فاصله دارد. اگر می خواهی معنای مسخ را بفهمی تنها کوله ات را ببند و راهی شو. مرنجاب با آغوشی باز از مشتاقان پذیرایی می کند. در ادامه با تور کویر مرنجاب با ما همراه باشید.

مرنجاب مختصر و مفید شده کلمه " مرد رنج آب" است ! با اینکه دسترسی به آن آسان است ولی وقتی قدم به وادی مرنجاب بگذاری میفهمی که راهی بس دشوار برای فهمیدن دنیای اطراف در پیش داری!

شاید بهترین تعبیر را دکتر شریعتی در  ابتدای کتاب کویرش در این باره گفته : "وجودم تنها يک حرف است و زيستنم تنها گفتن همان يک حرف، اما بر سه‌گونه: سخن گفتن، معلمی کردن و نوشتن. آن‌چه تنها مردم می‌پسندند: سخن گفتن، آن‌چه هم من و هم مردم: معلمی کردن و آن‌چه خودم را راضی می‌کند و احساس می‌کنم که با آن نه کار که زندگی می‌کنم نوشتن."

تور کویر یک روزه ، یک و نیم روزه و تور چند روزه و تور کویر مرنجاب. این ها همه بهانه اند؛ مهم  نیست چگونه ، مهم رفتن است البته باید احتیاط را چاشنی کار کرد و با یک راهنما هب کویر آن هم مرنجاب سفر کرد.

بد نیست کمی هم در مورد تاریخچه اش برایتان بگویم. کویر مرنجاب را شاه عباس صفوی نامگذاری کرده؛ هنگام حمله‌ی تاجیک‌ها و افغان‌ها به ایران هنگامی که به اصفهان و نقاط مرکزی رسیدند شاه صفوی جای خالی یک قلعه‌ای نظامی و کاروانسرا را در مسیر جاده‌ی ابریشم حس کرد. بالاي كاروانسرا به شكل سنگرهاي ديدباني است و ذكر شده است كه هميشه ٥٠٠ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنيت عبور كالا از چين به اروپا و بالعكس را در اين منطقه تأمين مي كردند. مرنجاب در اصل نام همین کاروانسرا و قنات است که در زمان شاه عباس صفوی بنا نهاده شد و پس از آن مناطق پیرامونی آن به کویر مرنجاب شهرت یافت. کویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد. در اصل منطقه مرنجاب جزیی از بیابان بند ریگ است و در شمال آن واقع شده است. با تور کویر مرنجاب می شود به هریک از این ها ناخنکنی بس کوچک زد!